[6] Vũ Hoài Nam, Tìm hiểu học thuyết đồng nhất hóa trách nhiệm trong khoa học luật hình sự, http://moj.gov.vn/mobile/Pages/nghien-cuu-trao-doi.aspx?ItemID=6039 [Truy cập ngày 15/10/2017]

[1]. Xem Luật hình sự Xôviết (sách dùng cho các Hội thẩm nhân dân), Nxb. Pháp lý, Mátxcơva, 1973 (tiếng Nga).

 

BÀI 11

ĐỒNG PHẠM

I. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ ĐỒNG PHẠM

1. Khái niệm về đồng phạm

Đồng phạm là một khái niệm có ý nghĩa vô cùng to lớn trong Bộ luật hình sự, thể hiện ở chỗ nó là cơ sở để truy cứu trách nhiệm hình sự không chỉ đối với những người trực tiếp thực hiện tội phạm (thực hiện những hành vi thoả mãn trong cấu thành tội phạm) mà cả những người khác có liên quan đến tội phạm đó. Chúng ta đã biết, tội phạm trên thực tế diễn ra rất đa dạng, nhiều trường hợp không chỉ đơn thuần có một người thực hiện mà có nhiều người tham gia thực hiện một tội phạm. Trong số họ, khi thực hiện tội phạm, không phải ai cũng trực tiếp tham gia thực hiện các hành vi phạm tội được mô tả trong cấu thành tội phạm, nhưng sự tham gia của họ thực tế đóng một vai trò nhất định trong việc thực hiện tội phạm, làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã thực hiện. Việc nghiên cứu và làm sáng tỏ điều kiện áp dụng chế định này trong khoa học pháp lý hình sự không chỉ làm phong phú thêm kho tàng lý luận luật hình sự mà còn tạo cơ sở cho việc vận dụng triệt để, đúng đắn nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự trong thực tiễn xử lý hình sự.

“Đồng” theo từ điển tiếng Việt nghĩa là cùng như nhau, không thể khác được. “Phạm” là làm tổn hại đến cái cần tôn trọng, mắc phải điều cần tránh. Đồng phạm là cùng phạm tội hiểu theo nghĩa của luật hình sự.

      2. Vài nét về lịch sử chế định đồng phạm

Lịch sử phát triển của pháp luật hình sự Việt Nam đến thế kỷ thứ XI (thời Lý - Trần), khi luật thành văn đầu tiên ra đời (Bộ Hình thư), cũng như pháp luật các triều đại phong kiến khác đã thấy có áp dụng nguyên tắc trừng trị tập thể, đặc biệt đối với các tội thuộc Thập ác tội (“mưu phản” chẳng hạn), phải giết hết thân tộc. Bên cạnh đó, dưới thời Lý - Trần, nhà vua còn quy định 10 hộ họp lại thành một báo để kiểm soát nhau. Nếu một người trong báo đó phạm tội thì cả báo phải chịu trách nhiệm. Ở đây, về mặt hình thức, chúng ta có thể thấy rằng, việc truy cứu trách nhiệm đối với một tội có thể được tiến hành đối với nhiều người. Mặc dù quy định trên chưa thể hiện rõ cơ sở của việc truy cứu trách nhiệm là hành vi của họ có liên quan đến tội phạm mà họ bị truy cứu trách nhiệm nhưng đó là những tiền đề đầu tiên của pháp luật thời phong kiến, cho phép truy cứu trách nhiệm đối với nhiều người cùng phạm một tội phạm.

Bộ luật Hồng Đức được xem là đi đầu trong việc đưa ra cơ sở pháp lý cho việc truy cứu trách nhiệm của nhiều người cùng phạm một tội. Điều 35 Bộ luật này quy định: “Nhiều người cùng phạm một tội, thì lấy người khởi xướng làm đầu, người a tòng được giảm một bậc. Nếu tất cả người trong một nhà cùng phạm tội, chỉ bắt tội người tôn trưởng”. Điều 169 quy định: “Đồng mưu đánh người bị thương, thì kẻ nào đánh nhiều đòn nặng, là thủ phạm, kẻ chủ mưu cũng phải cùng một tội, còn người tòng phạm thì được giảm tội một bậc; đánh đến chết thì xét xem chết vì thương tích nào, kẻ đánh thương tích ấy nặng tội. Nếu không xét được rõ ràng thì kẻ hạ thủ sau cùng xử nặng tội. Nếu đánh loạn xạ không biết ai đánh trước sau, nhiều ít, thì kẻ chủ mưu nặng tội nhất, còn kẻ khác đều xử giảm tội một bậc”. Có thể thấy, nhà làm luật đã chú ý phân biệt
kẻ thủ phạm và tòng phạm, có sự xác định trách nhiệm tuỳ thuộc vào vai trò của từng người trong vụ phạm tội. Về điểm này, nhà làm luật của Hồng Đức đã tiếp nhận một cách có chọn lọc các quy định của Bộ luật nhà Đường (Trung Quốc). Điều 9 chương Đạo tặc Bộ luật nhà Đường quy định: “Chủ mưu sát nhân giả, đồ tam niên; dĩ thương giả, giảo; dĩ sát giả, trảm; tòng nhi gia công giả, giảo; bất gia công giả, lưu tam thiên lý; tạo ý giả tuy bất hành nhưng vi thủ (cố nhân sát giả vi đồng). Nghĩa là phàm mưu giết người thì bị đồ ba năm; đã làm người ta bị thương, bị tội giảo; đã giết người, bị tội chém; tòng phạm một cách tích cực, (gia công - thêm công) bị tội giảo; tòng phạm một cách tích cực (bất gia công), bị tội lưu 3.000 lý; người tạo ý, tuy không hành động cũng coi là chủ mưu (thuê người giết cũng thế).

Nói chung, nhà làm luật thời kỳ này đã lẫn lộn giữa hai khái niệm đồng phạm và tòng phạm. Tuy nhiên, có một sự thống nhất ở chỗ là trong đồng phạm hay tòng phạm thì đều có sự tham gia phạm tội của chính phạm, chủ mưu và người tòng phạm. Chính phạm (thủ phạm) là người đã thực hiện những hành vi cụ thể gây nên tội phạm. Luật hiện hành thời kỳ này gọi họ là thủ phạm thực tế (auteur metériel). Thủ phạm tinh thần (người chủ mưu) là người không tự mình thực hiện các hành vi phạm tội nhưng có thể coi là nguyên nhân của tội phạm ấy về phương diện tinh thần (auteur intellectuel)[1]. Trong Bộ luật Hồng Đức, khái niệm tòng phạm không được định nghĩa rõ ràng như trong Bộ luật nhà Đường. Nghiên cứu điều luật nhà Đường được trích dẫn ở trên, ta thấy, họ đã phân biệt ba hình thức tòng phạm, đó là: (1) tòng phạm gia công hay tích cực tham dự vào sự phạm pháp; (2) tòng phạm bất gia công hay không tích cực; (3) tòng phạm bất hành nghĩa là không hành động.

Luật hình sự Pháp lúc bấy giờ phân biệt bốn trường hợp tòng phạm:

- Tòng phạm thực hiện bằng sự xúi giục (complicité par provocation);

- Tòng phạm thực hiện bằng sự chỉ dẫn (complicité par instructions);

- Tòng phạm thực hiện bằng sự cung cấp phương tiện (complicité par foumiture);

- Tòng phạm thực hiện bằng sự trợ giúp (complicité par aide et assistance).

Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, pháp luật hình sự nước ta quy định cụ thể hơn về những trường hợp đồng phạm. Chẳng hạn, Sắc lệnh số 233 - SL (17-11-1946) quy định: “Người phạm tội đưa hối lộ và nhận hối lộ có thể bị tịch thu nhiều nhất là đến 3/4 tài sản. Những người đồng phạm cũng bị xử phạt như trên”; Sắc lệnh số 133 - SL (20-01-1953) đã quy định trường hợp phạm tội của nhiều người, trong đó gồm bọn chủ mưu, cầm đầu, tổ chức, xúi giục bọn tham gia tổ chức phản cách mạng, v.v..

Trong Bộ luật hình sự năm 1985 cũng như Bộ luật hình sự hiện hành đều quy định một cách khái quát khái niệm đồng phạm và chỉ rõ ra những loại người bị xem là đồng phạm. Đồng thời, luật cũng nêu cụ thể vai trò của từng loại người trong đồng phạm.

3. Đồng phạm trong pháp luật hình sự một số nước

Ngày nay, luật hình sự của nhiều nước trên thế giới đều có quy định về trường hợp tội phạm do nhiều người cùng thực hiện.

Điều 22 Bộ luật hình sự Cộng hoà nhân dân Trung Hoa năm 1979 quy định: “Hai hoặc nhiều người cố ý cùng thực hiện một tội phạm là đồng phạm. Hai hoặc nhiều người vô ý cùng thực hiện một tội phạm không phải là đồng phạm”.

Bộ luật hình sự Liên bang Nga năm 1996 quy định: “Hai hay nhiều người cùng cố ý tham gia thực hiện một tội cố ý là đồng phạm” (Điều 33).

Bộ luật hình sự một số nước (Mỹ, Nhật Bản, Đức, v.v.) lại không quy định rõ thế nào là đồng phạm mà họ quy định trách nhiệm hình sự trực tiếp đối với những người cùng tham gia thực hiện tội phạm. Điều 2385 Bộ tổng luật của Hoa Kỳ quy định: “... người nào tổ chức, xúi giục, giúp đỡ hoặc có ý định tổ chức một hiệp hội, một nhóm người hoặc tập hợp nhiều người để dạy dỗ, tuyên truyền, khuyến khích việc lật đổ hoặc tiêu diệt Chính phủ bị phạt đến 20.000 đô la. Nếu hai hoặc nhiều người câu kết với nhau thực hiện một trong những hành vi nói trên đây thì mỗi người trong họ bị phạt đến 20.000 đô la hoặc bị phạt tù đến 20 năm...”. Điều 107 Bộ luật hình sự Nhật Bản quy định: “Khi đám đông được tụ tập nhằm mục đích dùng vũ lực hoặc đe doạ và không giải tán thậm chí sau khi công chức có thẩm quyền đã ra lệnh giải tán ba lần hoặc hơn thì người cầm đầu bị phạt tù có hoặc không có lao động bắt buộc đến ba năm và những người khác bị phạt tiền đến 100.000 yên”.

Về các loại người đồng phạm, các nhà làm luật có sự chú ý phân biệt vai trò của người thực hành với các loại người đồng phạm khác. Điều 47, 48, 49 Bộ luật hình sự Cộng hoà Liên bang Đức đề cập vấn đề này như sau:

Điều 47 quy định: “Nhiều người thực hiện một hành vi phạm tội, mỗi người trong số họ sẽ bị trừng phạt với vai trò người thực hành”. Khái niệm người xúi giục được quy định tại Điều 48: “Sẽ bị trừng phạt với vai trò người xúi giục tất cả những ai bằng quà tặng, lời hứa, sự đe doạ, lạm quyền lợi dụng lỗi lầm của người khác cũng như các thủ đoạn khác nhằm lôi kéo người khác thực hiện hành vi phạm tội”. Điều 49 Bộ luật này quy định về tòng phạm như sau: “Sẽ bị trừng phạt với vai trò người tòng phạm những ai cố ý cộng tác với người thực hành bằng sự chỉ dẫn hoặc bằng hành động để nhằm phạm trọng tội hoặc khinh tội”.

Bộ luật hình sự Áo không phân biệt từng loại người trong đồng phạm mà chỉ phân biệt giữa người thực hành với những đồng phạm khác. Điều 5 Bộ luật hình sự Áo quy định: “Bị coi là người đồng phạm không chỉ người thực hành trực tiếp mà cả những người đã ra lệnh, khuyên bảo, chỉ dẫn, khích lệ việc chuẩn bị phạm tội, cố ý khích động, giúp sức, góp phần vào việc thực hiện tội phạm thông qua việc cấp phương tiện, loại bỏ những trở ngại cho việc thực hiện tội phạm hoặc thực hiện những hành vi khác trên cơ sở sự thoả thuận trước với người thực hành về việc giúp sức người thực hành sau khi người thực hành thực hiện hành vi phạm tội”.

Bộ luật hình sự Bỉ không quy định về người xúi giục, người giúp sức mà chỉ có quy định phân biệt người thực hành, người tòng phạm với những người đồng phạm khác. Điều 66 Bộ luật hình sự Bỉ quy định: “Sẽ bị trừng phạt như người thực hành một trọng tội hoặc khinh tội:

- Những người thực hiện hành vi hoặc cộng tác trực tiếp với người thực hiện hành vi;

- Những người có hành vi giúp sức việc thực hiện hành vi phạm tội mà nếu thiếu sự giúp sức đó, tội phạm không thể được thực hiện;

- Những người dùng quà tặng, lời hứa, sự đe doạ, lạm quyền, mưu mẹo nhằm trực tiếp kích động việc thực hiện tội phạm;

- Những người bằng diễn văn trong các cuộc họp, chỗ đông người hoặc các bài viết, ấn phẩm, tranh vẽ, biểu tượng đã được quảng cáo, phân phát, bán, trưng bày cho quần chúng xem nhằm kích động việc thực hiện tội phạm”.

Về khái niệm người tòng phạm, Điều 67 Bộ luật hình sự Bỉ quy định: “Sẽ bị trừng phạt với vai trò người tòng phạm một trọng tội hoặc khinh tội:

- Những người chỉ dẫn việc thực hiện trọng tội hoặc khinh tội;

- Những người cung cấp vũ khí, phương tiện hoặc các thiết bị khác sử dụng để phạm trọng tội hoặc khinh tội;

- Những người ngoài trường hợp đã dự liệu ở điểm 3 Điều 66, cố ý giúp sức người thực hành hoặc những người đồng thực hành phạm một trọng tội hoặc khinh tội ở giai đoạn chuẩn bị hoặc ở giai đoạn thực hiện”.

Bộ luật hình sự Nhật Bản dành cả chương XI để quy định về đồng phạm nhưng vẫn không đề cập đến định nghĩa thế nào là đồng phạm mà chỉ có khái niệm về đồng chính phạm, người xúi giục, người giúp sức ở Điều 60, 61, 62. Về đồng chính phạm, Điều 60 quy định: “Hai hoặc nhiều người cùng thực hiện một tội phạm đều là chính phạm”. Khái niệm người xúi giục được quy định tại Điều 61: “Người thông qua sự xúi giục của mình mà làm cho người khác thực hiện một tội phạm sẽ bị xử lý như người chính phạm. Quy định này cũng áp dụng đối với người đã xui người khác xúi giục”. Về khái niệm người giúp sức, Điều 62 quy định: “Người giúp sức là người đã giúp đỡ chính phạm. Người đã xui người giúp sức bị xử lý như người giúp sức”.

4. Đồng phạm trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

Xuất phát từ thực tế đa dạng của trường hợp phạm tội do nhiều người thực hiện, trên cơ sở kế thừa những tinh hoa của lịch sử pháp luật Việt Nam và tiếp thu có chọn lọc những giá trị pháp luật của thế giới, Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015, trên cơ sở định nghĩa của Bộ luật hình sự năm 1999 được sửa đổi, bổ sung năm 2009, đã nêu định nghĩa một cách khái quát và xác định rõ phạm vi chủ thể đồng phạm, nguyên tắc xử lý cho các trường hợp phạm tội do đồng phạm.

Khoản 1 Điều 17 Bộ luật này quy định: “Đồng phạm là trường hợp có hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm”.

Trên cơ sở định nghĩa này, có thể rút ra các dấu hiệu của đồng phạm như sau:

a) Dấu hiệu về mặt khách quan:

- Có từ hai người trở lên và những người này phải có đủ điều kiện chủ thể của tội phạm (có năng lực trách nhiệm hình sự):

Điều này là tất nhiên vì chỉ khi có ít nhất hai người thì mới có cái gọi là “cùng phạm tội”. Hai hay nhiều người trong đồng phạm đòi hỏi phải có đủ những điều kiện của chủ thể của tội phạm. Nghĩa là, mỗi người trong số họ đều phải đạt tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo Điều 12 Bộ luật hình sự và phải không mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi theo Điều 21 Bộ luật hình sự (không đề cập dấu hiệu của chủ thể đặc biệt đối với những người không phải là người thực hành).

“Cùng thực hiện” gồm nhiều hành vi, có thể là tổ chức, xúi giục, thực hành, giúp sức. Nếu có nhiều người thực hiện tội phạm nhưng không cùng nhau phạm tội thì không thể có đồng phạm. Chẳng hạn, khi phát hiện anh Hải và Hùng bị tai nạn xe và được mọi người cứu chữa, Hiền và Nguyên (hai tên không nghề nghiệp, không gặp nhau trước) đã xuất hiện. Lợi dụng mọi người đang loay hoay đưa anh Hải và Hùng lên xe lôi đi bệnh viện, Hiền thò tay vào cặp của anh Hải lấy đi 2 triệu đồng và bỏ đi. Còn Nguyên phát hiện có một hộp gì bằng gói thuốc văng ra tại nơi xảy ra tai nạn liền nhặt bỏ túi. Về nhà, Nguyên mở ra xem mới biết đó là 1 kg vàng 24 K. Trong trường hợp này, cả hai có phạm tội nhưng không có đồng phạm vì mỗi người phạm tội theo ý riêng của mình.

Trong đồng phạm, có thể có đủ bốn loại hành vi tổ chức, xúi giục, thực hành, giúp sức tương ứng với bốn vai trò của những người trong đồng phạm hoặc không và cũng có thể một người thực hiện nhiều hành vi để đảm nhận nhiều vai trò khác nhau, có thể tham gia từ đầu hoặc tham gia khi tội phạm đã xảy ra nhưng chưa kết thúc. Mỗi người trong đồng phạm đều có hành vi nguy hiểm cho xã hội và hành vi đó được thực hiện trong mối liên hệ thống nhất. Hành vi của mỗi cá nhân trong đồng phạm đều có mối quan hệ nhân quả với hậu quả xảy ra. Trong vụ đồng phạm, có thể tất cả mọi người đều có hành vi phạm tội và tổng hợp những hành vi phạm tội đó sẽ đủ các yếu tố cấu thành tội phạm. Tuy nhiên, cũng có trường hợp chỉ một hoặc một số người thực hiện hành vi phạm tội, còn những người khác đóng vai trò hỗ trợ cho hành vi phạm tội.

Một vấn đề đặt ra đã gây ra sự tranh luận trong giới nghiên cứu luật hình sự là liệu có sự tham gia đồng phạm bằng không hành động không. Chúng ta đã biết, tội phạm cũng có thể được thực hiện bằng không hành động. Như vậy, đồng phạm cũng có thể được thực hiện bằng không hành động. Trường hợp này xảy ra khi một người có trách nhiệm phải tiến hành các hoạt động để ngăn ngừa người khác thực hiện tội phạm nhưng đã không làm điều đó. Và, việc không tiến hành hoạt động ngăn ngừa đó đã loại trừ các rào cản cần thiết đối với người thực hiện tội phạm. Tuy nhiên, việc không tiến hành các hoạt động cần thiết để ngăn cản tội phạm chỉ trở thành người giúp sức trong đồng phạm khi điều đó đã được thoả thuận với người thực hiện tội phạm (có thể là biểu hiện ra hoặc ngầm hiểu). Nếu không thoả mãn đồng thời hai điều kiện đó thì không thể có đồng phạm.

Khoảng 16 giờ ngày 22-10-2004, Trung đi qua phố N, đến đoạn bến xe K, thấy chị Trần Nguyễn Tường Vân bị ngã xe máy, mọi người xúm quanh đỡ chị đứng dậy đưa vào lề đường. Trung đến gần thấy trong túi xách của chị Vân có tiền liền thò tay vào lấy một xấp 5 triệu đồng rồi bỏ đi. Khi Trung lấy tiền thì Trần Quang Hồng và Mai Xuân Hà cũng thấy nên đi theo Trung và không nói gì. Đến chỗ không có ai nhìn thấy, Trung dừng lại đưa cho Hồng và Hà mỗi người 500 ngàn đồng vì sợ hai người tố giác.

Tại cơ quan điều tra, Hồng và Hà khai khi thấy Trung lấy tiền bỏ đi liền đi theo để xin chút ít. Khi lấy tiền, Trung cũng nhận thấy Hồng và Hà đang nhìn mình.

Trong trường hợp này việc không ngăn cản Trung phạm tội của Hồng và Hà có thể được xem như là có sự thoả thuận ngầm với nhau. Tuy nhiên, Hồng và Hà không phải là người có trách nhiệm phải quản lý tài sản của chị Vân. Do đó, không có đồng phạm xảy ra. Hành vi của Hồng và Hà có thể bị xem là tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có (Điều 323 Bộ luật hình sự).

- Hai hay nhiều người phải cùng thực hiện một tội phạm có lỗi cố ý:

Tội phạm có thể xảy ra đồng phạm phải là tội phạm có mặt chủ quan là lỗi cố ý. Cố ý ở đây có thể là cố ý trực tiếp hoặc gián tiếp. Đối với những tội phạm có lỗi vô ý thì không thể có đồng phạm. Ví dụ, Dũng chở Hoà đi nhậu. Vì đám bạn đã ngồi trước ngoài quán nhậu và điện thoại thúc giục nên Hoà nói: “Chạy nhanh lên mậy”. Dũng tăng tốc, vượt quá tốc độ cho phép và gây tai nạn dẫn đến làm chết cháu Vy đang đi xe đạp. Trong trường hợp này, chỉ có Dũng bị xem là phạm tội vi phạm quy định về tham gia giao thông đường bộ (Điều 260 Bộ luật hình sự) chứ Hoà không có đồng phạm vì tội này có mặt chủ quan là lỗi vô ý.

b) Dấu hiệu mặt chủ quan:

Dấu hiệu mặt chủ quan là dấu hiệu rất quan trọng để xác định có đồng phạm hay không. Dấu hiệu này đòi hỏi phải có sự “cùng cố ý”. Đối với những tội phạm có mục đích thì đòi hỏi những người trong đồng phạm phải có “cùng mục đích” phạm tội. Cùng cố ý trong đồng phạm không chỉ cố ý đối với hành vi của mình mà còn biết và mong muốn đối với hành vi của những người đồng phạm khác. Cùng cố ý trong đồng phạm thể hiện ở những nội dung sau:

- Về lý trí: mỗi người trong đồng phạm đều biết hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội và biết hành vi của người khác cũng nguy hiểm cho xã hội cùng với mình. Đồng thời, mỗi người cũng thấy trước được hậu quả của hành vi mình cũng như hậu quả chung của tội phạm mà họ tham gia thực hiện xảy ra.

- Về ý chí: mỗi người trong đồng phạm đều mong muốn có hoạt động chung, cùng mong muốn hoặc có ý thức để mặc cho hậu quả xảy ra. Nếu có nhiều người cùng phạm tội nhưng không có sự thống nhất ý chí thì không có đồng phạm xảy ra mà chỉ là những trường hợp phạm tội riêng lẻ. Ví dụ, Hun Don Hao, người Hàn Quốc là một tay trùm buôn lậu thuốc lá qua biên giới Việt Nam - Campuchia. Để có thể vận chuyển được số lớn thuốc lá ngoại qua biên giới, Hao đã thuê những người chạy xe Honda thuê (làm “cửu vạn”) chở từng lượng hàng qua khỏi cửa khẩu, trung bình 1.000 bao/người/chuyến. Tất cả những người lái xe ôm này đều là những người không hề biết nhau trước, cũng không hẹn nhau sẽ vận chuyển hàng lậu. Họ có hoạt động chung lý do là họ được Hao thuê. Vì vậy, dù họ cùng thực hiện hành vi phạm tội nhưng không có đồng phạm xảy ra ở đây.

Đối với những tội phạm luật quy định có mục đích là dấu hiệu bắt buộc thì những người trong đồng phạm phải có cùng mục đích khi thực hiện hành vi phạm tội hoặc tiếp nhận mục đích đó. Ví dụ, Phan Tấn G, Bùi Hữu A và Quách Thanh P là những sĩ quan của chế độ ngụy quyền Sài Gòn. Dù đã được đi học tập cải tạo sau ngày giải phóng nhưng bọn chúng lúc nào cũng mang trong lòng mối thù với chế độ đương thời. Không thể làm gì được nên chúng thường lợi dụng những dịp lễ hoặc những dịp cả nước đón mừng sự kiện gì đó để phá hoại cơ sở vật chất xã hội chủ nghĩa nhằm gây tiếng vang, làm mất an ninh chính trị. Đêm 12-8-1999, sau khi đội tuyển bóng đá Việt Nam chiến thắng trận bán kết tại Seagame, dân hâm mộ bóng đá thành phố X đã xuống đường chào mừng. Lợi dụng tình hình đó, G, A và P đã đập phá trụ sở phường Z cho thoả lòng căm ghét chính quyền. Cùng tham gia đập phá còn có Trịnh Minh K và Bạch Kha E là hai dân hâm mộ bóng đá cuồng nhiệt. Trường hợp này, G, A và P đã phạm “Tội phá hoại cơ sở vật chất - kỹ thuật của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam” đã rõ (mục đích chống chính quyền nhân dân) (Điều 85 Bộ luật hình sự năm 1999). Riêng K và E vì quá khích mà tham gia đập phá nên không là đồng phạm trong vụ phạm tội này mà có thể cấu thành một tội phạm khác, đó là “Tội huỷ hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản” (Điều 143 Bộ luật hình sự năm 1999) vì hai người này không có mục đích chống chính quyền nhân dân.

Tương tự như thế, đối với các tội phạm mà dấu hiệu động cơ là bắt buộc trong cấu thành tội phạm, để được xem là đồng phạm, những người phạm tội phải có cùng động cơ phạm tội. Chẳng hạn, để có đồng phạm đối với tội báo cáo sai trong quản lý kinh tế đòi hỏi những người đồng phạm phải có cùng động cơ vụ lợi hoặc động cơ cá nhân khác.

II. CÁC LOẠI NGƯỜI ĐỒNG PHẠM

Dựa vào bản chất của hành vi mà từng cá nhân thực hiện thể hiện vai trò của họ trong đồng phạm, Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành đã phân thành bốn loại người đồng phạm. Khoản 3 Điều 17 Bộ luật hình sự năm 2015 đã thể hiện rất cụ thể vấn đề này.

1. Người thực hành

Người thực hành là người trực tiếp thực hiện tội phạm. Tức là, bằng hành vi của mình, người thực hành thực hiện những hành vi được mô tả trong cấu thành tội phạm. Có hai loại người được xem là người thực hành:

- Người thực hành có thể tự mình thực hiện các hành vi được mô tả trong cấu thành tội phạm. Trong trường hợp này, có thể chỉ một người nhưng cũng có thể nhiều người thực hành. Nếu nhiều người cùng tham gia với vai trò người thực hành thì không cần mỗi người phải thực hiện đầy đủ các yếu tố của cấu thành tội phạm mà chỉ cần tổng hợp hành vi của những người thực hành này thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm. Chẳng hạn, để giết chết một người, ba người thực hành có thể dùng vũ lực mà tổng hợp lại sẽ gây chết người khác. Nếu tách hành vi của từng người, có thể không gây ra được cái chết. Cũng có thể, trong số họ, có một người dùng một đòn chí mạng, những người khác chỉ với vai trò dùng vũ lực hỗ trợ, nhưng tất cả đều có tác động đến người bị hại.

- Cũng được xem là người thực hành trong trường hợp một người tuy không tự mình trực tiếp thực hiện những hành vi được mô tả trong cấu thành tội phạm nhưng đã sử dụng người khác như một công cụ, phương tiện để thực hiện các hành vi được mô tả trong cấu thành phạm tội thì cũng bị coi là người thực hành. Trong trường hợp này, có thể xảy ra các dạng sau:

+ Sử dụng người không có năng lực trách nhiệm hình sự để người này trực tiếp thực hiện các hành vi khách quan được mô tả trong cấu thành tội phạm, gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội. Chẳng hạn, A biết được B mắc bệnh tâm thần với đặc điểm luôn muốn đốt nhà người khác. A đã dẫn B đến nhà C (mà A muốn đốt vì ghét C), cung cấp cho B bật lửa để B đốt nhà C. Người bị sử dụng để phạm tội không bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

+ Lợi dụng sai lầm của người khác để gây ra hậu quả của tội phạm mà người gây ra hậu quả không có lỗi hoặc có lỗi vô ý. Chẳng hạn, M biết N hay dùng súng đùa giỡn với bạn mình là P, M đã lén để đạn vào súng của N, lên đạn (trước đó, N đã lấy hết đạn ra, kiểm tra cẩn thận). Khi N đưa súng về phía P, bảo giơ tay lên và bóp cò, thông thường, khi bóp cò, súng chỉ kêu tiếng “cách” gây giật mình vì không có đạn. Tuy nhiên, do hôm nay có đạn nên súng nổ đã giết chết P. Trong trường hợp này, M bị xem là người thực hành tội giết người (Điều 123), N bị xem là phạm tội vô ý làm chết người (Điều 128).

+ Sử dụng người khác bằng cách cưỡng bức, uy hiếp về tính mạng, sức khoẻ hoặc tinh thần để người đó gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội. Trong trường hợp này, người bị uy hiếp, tuỳ theo mức độ, có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự hay không. Ví dụ, S viết sẵn đơn tố cáo H phạm tội và cưỡng bức L điểm chỉ vào đơn tố cáo để gửi đến cơ quan Công an. S bị xem là người thực hành tội vu khống (Điều 156). L do bị cưỡng bức, thực hiện hành vi không phù hợp với ý chí của mình mà không có sự chọn lựa nên không phải chịu trách nhiệm hình sự.

+ Sử dụng người dưới quyền mình bằng cách ra mệnh lệnh trái pháp luật mà người thi hành không biết được tính trái pháp luật của mệnh lệnh, dẫn đến người này thi hành mệnh lệnh, gây hậu quả nguy hiểm cho xã hội. Khi đó, người ra mệnh lệnh bị coi là người thực hành, người thi hành không phải chịu trách nhiệm hình sự.

Đối với những tội phạm mà dấu hiệu khách quan đòi hỏi phải chính người thực hành mới có thể thực hiện tội phạm, như tội giết con mới đẻ (Điều 124), tội tham ô tài sản (Điều 353), tội đào ngũ (Điều 402), v.v. thì người thực hành không thể có dạng thứ hai.

Về mặt lý luận, khi xem xét một số tội phạm đòi hỏi chủ thể đặc biệt, nhiều toà án bị lúng túng, như tội giao cấu với trẻ em, tội tham ô tài sản, v.v.. Theo đúng nguyên tắc, kẻ xúi giục là người không có không đủ điều kiện của chủ thể đặc biệt xúi người khác thực hiện tội phạm theo dạng trên thì không thể xem là người thực hành. Thế thì phải truy cứu trách nhiệm hình sự họ với tư cách là người xúi giục. Điều này rõ ràng là trái với tinh thần của Điều 17 Bộ luật hình sự quy định khái niệm đồng phạm vì không thể có trường hợp đồng phạm mà không có người thực hành. Đây chính là chỗ khuyết mà luật hình sự hiện hành chưa khắc phục được. Về điểm này, có quan điểm cho rằng, phải chấp nhận xem người xúi giục người không có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện hành vi phạm tội là người xúi giục, mà không có người thực hành[2]. Cũng có quan điểm cho rằng, không có người thực hành thì không có người xúi giục. Trong quyển “Cá thể hoá hình phạt trong luật hình Xôviết”, Karpext đã viết: “Không có kẻ thực hành thì không có tội phạm, và như vậy thì không có cả hình phạt đối với kẻ cộng phạm”[3].

Tuy nhiên, để bảo đảm nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự, chúng ta không còn cách nào khác ngoài việc chấp nhận một ngoại lệ. Tức là, dù họ không đủ các đặc điểm của chủ thể đặc biệt song họ vẫn bị xem là người thực hành thực hiện một tội phạm riêng lẻ. Có như thế chúng ta mới có đủ cơ sở pháp lý để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với loại người này.

Người thực hành giữ vai trò quan trọng trong vụ án đồng phạm như định tội, lượng hình, xác định giai đoạn phạm tội, v.v.. Nói cách khác, người thực hành và hành vi của họ quyết định tính nguy hiểm cho xã hội của vụ án đồng phạm. Tuy nhiên, không phải mọi trường hợp đều như vậy. Trong một số trường hợp, người xúi giục hoặc người giúp sức lại nguy hiểm hơn người thực hành. Ví dụ, Trần Văn N vốn là một thanh niên lao động, hiền lành. Hồ Tấn L là một người trộm cắp chuyên nghiệp, có nhiều tiền án. L đã rủ N đi chơi nhiều lần và lần nào cũng trả mọi chi phí cho cả hai. Dần dần xem ra đã thân, L đã gợi ý để có tiền ăn tiêu cần phải thực hiện hành vi trộm cắp. N vốn rất lạ về chuyện này nên khi nghe thế, N từ chối ngay. L không chịu thua, thuyết phục bằng mọi cách và chỉ cho N những hành vi trộm cắp tinh vi của mình. N cảm thấy trộm cắp là một cách kiếm tiền rất dễ và thực hiện hành vi phạm tội nhưng do quá vụng về nên chủ nhà đã phát hiện và bắt được. Xét về mặt nhân thân lẫn hành vi thì rõ ràng L nguy hiểm cho xã hội hơn N.

2. Người tổ chức

Người tổ chức là người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy việc thực hiện tội phạm:

- Người chủ mưu là người chủ động gây ra tội phạm, gợi ra những âm mưu, phương hướng hoạt động phạm tội. Người chủ mưu có thể trực tiếp cầm đầu, điều khiển hoạt động phạm tội hoặc chỉ đứng ngoài để theo dõi hoạt động phạm tội. Ví dụ, muốn có tiền tiêu xài nên A đã rủ các bạn của mình về cướp nhà mình. Đây là ý tưởng do A nêu ra vì không ai khác hơn A hiểu rõ gia đình, cha mẹ mình. Sau khi sắp xếp mọi việc, A không tham gia cướp mà để các bạn mình tiến hành. A bị xem là người chủ mưu trong vụ phạm tội này.

- Người cầm đầu là người đứng ra thành lập các băng, nhóm phạm tội hoặc tham gia soạn thảo kế hoạch, phân công, giao trách nhiệm cho đồng bọn cũng như đôn đốc, điều khiển hoạt động của tổ chức. Họ cũng có thể là người đề xướng việc thành lập nhóm hoặc thực hiện lời đề xướng đó để rủ rê, lôi kéo các đồng phạm khác vào nhóm, lập mối quan hệ giữa những đồng phạm trong tổ chức đó. Chẳng hạn, thấy việc đâm thuê, chém mướn dễ kiếm tiền, G đã rủ ba người bạn (cùng học võ cổ truyền chung) thành lập nhóm đâm thuê, chém mướn do G đứng đầu, chịu trách nhiệm nhận “giao dịch” và cùng vạch phương hướng hoạt động trong từng vụ cụ thể. Khi phạm tội, G bị xem là người cầm đầu của nhóm này.

- Người chỉ huy là người trực tiếp điều khiển tổ chức phạm tội. Người điều khiển có thể là người giữ vai trò điều khiển hoạt động chung của toàn nhóm như vạch ra phương hướng hoạt động, kế hoạch thực hiện, phân công vai trò, nhiệm vụ cho những người đồng phạm. Họ cũng có thể là người giữ vai trò điều khiển việc thực hiện một vụ phạm tội cụ thể của nhóm đồng phạm. Ví dụ, trở lại vụ án cướp tài sản gia đình A do chính A nghĩ ra. Vì A là người hiểu biết về gia đình mình nhiều nhất nên A được bầu làm người chỉ đạo, phân công các bạn mình từng công việc cụ thể trong việc thực hiện hành vi cướp tài sản của nhà mình. Như vậy, trong vụ phạm tội này, A vừa là người chủ mưu, vừa là người chỉ huy.

Người tổ chức có thể đảm nhận đồng thời cả ba vai trò trên, nhưng cũng có thể chỉ đảm nhận một trong ba vai trò. Trong đa số trường hợp, vai trò của người tổ chức được xác định là nguy hiểm hơn cả trong số những người đồng phạm. Chính vì thế, Điều 3 Bộ luật hình sự đã xác định nguyên tắc xử lý đối với loại người này là: Nghiêm trị kẻ chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy. Dĩ nhiên, cũng có một vài trường hợp, người tổ chức được xem là không nguy hiểm bằng người thực hành tùy thuộc vào nhân thân của họ.

3. Người xúi giục

Người xúi giục là người kích động, dụ dỗ, thúc đẩy người khác thực hiện tội phạm:

- Kích động là dùng hành vi (cử chỉ, lời nói, chữ viết, v.v.) tác động đến tâm lý người khác khiến cho người khác bị căng thẳng, bức xúc mà phạm tội. Chẳng hạn, do thù ghét B nên C thường xuyên nói với S rằng B luôn chửi S, nói xấu S, hăm doạ nếu gặp S sẽ đánh ngay, thậm chí, có thể “cướp” người yêu của S, v.v. với ý muốn là S hãy đánh B. Nghe C nói nhiều chuyện về B, S phát giận và tìm đánh B gây thương tích.

- Dụ dỗ là bằng hành vi hoặc thông qua các lợi ích vật chất, tinh thần cụ thể làm cho người khác thấy mình được thoả mãn mà thực hiện hành vi phạm tội. Chẳng hạn, chị V có chồng tên R là người đã gây thương tích cho người khác và bị cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố. Vì thương chồng nên chị V đã tìm đến D là người đang phụ trách điều tra vụ án của R. Chị V đã đề nghị D sửa hồ sơ để làm cho chồng chị không bị truy cứu trách nhiệm hình sự và hứa sẽ ngủ lại với anh một đêm. Thấy chị V quá hấp dẫn, D không kiềm chế được và đồng ý. Chị V đã thực hiện lời hứa, ngủ lại với D một đêm. Kết quả, D đã sửa hồ sơ, xác định R không phạm tội mà thuộc trường hợp phòng vệ chính đáng và đề nghị đình chỉ vụ án. Tuy nhiên, bên bị hại đã khiếu nại và vụ án được phục hồi điều tra bởi người khác, kết luận R phạm tội cố ý gây thương tích (Điều 134). D bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội không truy cứu trách nhiệm hình sự người có tội (Điều 369) với vai trò thực hành, V với vai trò xúi giục (dụ dỗ).

- Thúc đẩy là bằng hành vi của mình làm cho người vốn đã có ý định phạm tội nhưng chưa thực hiện để cho ý định phạm tội đó biến thành hiện thực. Thúc đẩy khác với kích động, dụ dỗ vì trường hợp này, người thực hành đã có ý định phạm tội rồi, trong khi trong trường hợp kích động, dụ dỗ, ý định phạm tội chưa xuất hiện trong đầu người thực hành. Tuy nhiên, cả ba trường hợp đều giống nhau ở chỗ là nếu không có chúng thì tội phạm không diễn ra trên thực tế. Có thể đưa ra một ví dụ về trường hợp này như sau:

Nguyễn Văn Trường là người làm công của nhà chị Nguyễn Thị Bình. Do Trường không có nhà ở nên chị Bình cho Trường ở nhà của mình để trông nom nhà cửa khi chị đi vắng. Thấy nhà chị Bình có tiền, nhân một lần chị Bình để quên chìa khoá két sắt ở nhà, Trường đã tranh thủ đánh thêm một chìa để dành nhưng chưa lấy tiền.

      Cuối năm 2003, Trường có gặp Hoàng Thị Tình, làm nghề uốn tóc, cùng quê với Trường. Hai người yêu nhau và dự định đầu năm 2004, Trường sẽ về quê để cưới Tình. Trường có nói với Tình về chiếc chìa khoá nhà chị Bình. Đầu tháng 3 năm 2004, Tình nói cần tiền để chuẩn bị cưới. Trường đã mở két sắt lấy 10 triệu đồng đưa cho Tình. Mấy hôm sau, Tình dẫn Trường đi xem một căn nhà ở ngõ H và bảo người ta cần bán gấp với giá 290 triệu đồng và nói Tình đã dùng 10 triệu đồng mà Trường đưa để đặt cọc mua nhà rồi. Trường đã về nhà mở két sắt lấy 30 tờ trái phiếu (10 triệu đồng/tờ) và 50 triệu đồng để đưa cho Tình trả nốt tiền căn nhà và sắm sửa đồ đạc.

Ngày 14-3-2004, chị Bình phát hiện mất tài sản đã đến trụ sở công an để trình báo sự việc và được công an điều tra làm rõ. Trường hợp này, Trường phạm tội trộm cắp tài sản (Điều 173) với vai trò người thực hành, Tình phạm tội này với vai trò người xúi giục - thúc đẩy.

Có thể nói, xúi giục được thể hiện ở chỗ tác động đến tư tưởng và ý chí người khác, khiến người này phạm tội. Có thể họ trực tiếp tác động hoặc thông qua người khác. Hành vi tác động có thể chỉ thúc đẩy thêm ý định phạm tội vốn có trong ý chí của người thực hành hay là tác giả tạo ra ý định phạm tội ở người thực hành. Dù sao đi nữa cũng cần phải xác định rằng, nếu không có hành vi xúi giục thì không có hành vi phạm tội xảy ra trên thực tế, như thế mới xem là hành vi xúi giục. Tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi xúi giục là ở chỗ đó. Nếu một người bằng mọi cố gắng thuyết phục người khác phạm tội nhưng cuối cùng người bị thuyết phục vẫn không phạm tội thì không có đồng phạm xảy ra. Hành vi xúi giục phải nhằm vào một đối tượng cụ thể và nhằm gây ra việc thực hiện tội phạm nhất định. Vì thế, việc hô hào, kêu gọi hướng tới một số người không xác định cũng như không nhằm vào việc thực hiện một tội phạm cụ thể nào cả thì không bị xem là đồng phạm với vai trò xúi giục. Tuy nhiên, hành vi đó trong những trường hợp cụ thể có thể cấu thành một tội phạm độc lập khác (Tội dụ dỗ, ép buộc hoặc chứa chấp người dưới 18 tuổi phạm pháp - Điều 325 Bộ luật hình sự).

Xét về mặt chủ quan, người xúi giục phải có ý định rõ ràng là thúc đẩy người khác phạm tội. Vì vậy, khi một người có hành vi tác động làm ảnh hưởng đến việc thực hiện tội phạm song về chủ quan, người tác động không mong muốn có sự việc phạm tội xảy ra thì không là đồng phạm với vai trò xúi giục. Ví dụ, Trần Văn T là người thích xem phim điều tra. Một hôm, T xem xong một bộ phim rất hay trong đó thể hiện những tinh vi của kẻ trộm và sự thông minh, khéo léo của các điều tra viên và kể cho P nghe. Những thủ thuật của kẻ trộm trong bộ phim đó được Huỳnh Văn P (bạn thân của T) ghi nhớ. P nuôi ý định thực hiện hành vi phạm tội tương tự và một hôm, P đã thực hiện. Khi bị bắt, P khai rõ sự việc và bảo mình phạm tội vì được nghe T kể về bộ phim đó. Nhưng cơ quan Điều tra đã không khởi tố T vì cho rằng, T không là người xúi giục, do đó không có đồng phạm xảy ra.

Tóm lại, để có sự đồng phạm bằng hành vi xúi giục, phải đảm bảo các dấu hiệu sau:

- Chủ thể bị xúi giục phải được xác định (xúi giục những người nào);

- Đối tượng xúi giục cũng phải được xác định (xúi giục thực hiện tội phạm cụ thể nào);

- Sự xúi giục phải được thống nhất trong nhận thức của người xúi giục và người bị xúi giục;

- Có tội phạm xảy ra (người bị xúi giục phải thực hiện tội phạm);

- Tội phạm được thực hiện phải có mối quan hệ nhân quả với hành vi xúi giục.

4. Người giúp sức

Người giúp sức là người tạo ra những điều kiện tinh thần hoặc vật chất cho việc thực hiện tội phạm.

Hành vi của người giúp sức thể hiện ở hành vi tạo điều kiện vật chất và tinh thần, tựu chung là để tạo những điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện tội phạm. Nói về việc tạo điều kiện vật chất có thể là cung cấp công cụ, phương tiện phạm tội, tạo điều kiện về tinh thần có thể là góp ý, chỉ dẫn thủ đoạn thực hiện tội phạm. Hành vi giúp sức có thể thông qua hành động hoặc không hành động. Trường hợp không hành động xảy ra khi một người có nghĩa vụ theo luật định phải hành động nhưng đã không hành động và do đó đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện tội phạm.

Cũng bị xem là người giúp sức trong trường hợp một người hứa hẹn sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện tội phạm, sau khi thực hiện tội phạm. Ví dụ, hứa hẹn che giấu tội phạm và người phạm tội, tiêu thụ tài sản sau khi phạm tội, v.v.. Việc hứa hẹn này đòi hỏi phải có trước khi tội phạm diễn ra hoặc tội phạm chưa kết thúc. Nếu việc hứa hẹn khi tội phạm chưa diễn ra thì nó chỉ là điều kiện để củng cố thêm quyết tâm phạm tội đã có sẵn trong ý chí của người thực hành chứ không có ý nghĩa tạo ra ý định phạm tội hoặc thúc đẩy việc thực hiện tội phạm. Đây chính là điểm để phân biệt giữa người giúp sức với người xúi giục và không phải lúc nào cũng dễ xác định. Hành vi hứa hẹn không cần phải được thực hiện. Ví dụ, Nguyễn Phước H, Trần Văn L và Lê Ngọc K đã bàn bạc với nhau đi cướp tiệm vàng Kim T. Bọn chúng đang lo lắng không biết sẽ ẩn náu ở đâu nếu có sự cố bất trắc trong quá trình phạm tội. Bọn chúng kể chuyện này với Trần Văn M (anh ruột của L). M hứa sẽ dành riêng một chỗ ẩn nấp rất an toàn cho chúng nếu cần. Bọn chúng an tâm thực hiện ý định và cuối cùng trót lọt nên bọn chúng không cần ghé vào nhà M vì cho rằng mọi chuyện đã ổn cả. Hai ngày sau đó, bọn chúng bị bắt và M cũng bị bắt trong vụ cướp này với vai trò giúp sức.

Theo lý luận về đồng phạm, trong trường hợp một người hứa hẹn giúp sức cho một tội phạm nhưng kẻ thực hành lại thực hiện một tội phạm khác, không nằm trong ý thức của người giúp sức thì chỉ có thể truy cứu họ với vai trò giúp sức cho tội phạm mà họ đã hứa.

Tương tự như hành vi xúi giục, sự giúp sức cũng cần phải có sự thống nhất trong nhận thức giữa người giúp sức với người được giúp sức. Ngược lại thì không có đồng phạm. Ví dụ, Nguyễn Thái T và Dương Trọng C có mối thù với Trần Văn B. C biết T có súng nên đến mượn nhưng không nói lý do. Lúc đó, T nghĩ rằng C mượn súng để giết B nên cho mượn (giống giúp sức). Nhưng C dùng súng đi cướp tài sản ở nhà anh Hà Thanh M. Công an bắt được C, qua C đã bắt luôn T nhưng không phải lý do T đồng phạm với C “Tội cướp tài sản” (Điều 168) mà vì T phạm “Tội tàng trữ vũ khí quân dụng” (Điều 304). Rõ ràng, ở đây T có giúp sức C phạm tội giết B nhưng C không biết nên T không đồng phạm.

Tóm lại, hành vi của người giúp sức là ít nguy hiểm hơn cả trong vụ phạm tội đồng phạm. Chính vì thế, trong xét xử, Toà án thường tuyên mức hình phạt thấp đối với loại người này so với các đồng phạm khác. Tuy nhiên, nguyên tắc cá thể hoá hình phạt yêu cầu chúng ta không phải lúc nào cũng dập khuôn theo một lối tư duy ấy. Trong một số trường hợp, người giúp sức lại nguy hiểm hơn người thực hành. Ví dụ, Karpext trong quyển “Cá thể hoá hình phạt trong luật hình Xôviết” đã viện dẫn vụ án T và đồng bọn. Hội nghị toàn thể Toà án tối cao Liên Xô lúc bấy giờ đã tuyên phạt 10 năm tước quyền tự do đối với T trong khi đó, S là người thực hành nhưng lại bị phạt tước quyền tự do chỉ 7 năm. Toà án lý luận rằng, dù T là kẻ giúp sức trộm cắp nhưng y đã hai lần phạm tội trộm cắp tài sản. Hành vi giúp sức cho S thực hiện tội phạm của y lần này được xem là tái phạm[4].

III. CÁC HÌNH THỨC ĐỒNG PHẠM

1. Phân loại theo dấu hiệu chủ quan

a) Đồng phạm không có thông mưu trước: là hình thức đồng phạm trong đó không có sự thoả thuận, bàn bạc với nhau trước giữa những người đồng phạm hoặc có thoả thuận nhưng không đáng kể, có thể họ nhất trí phạm tội ở hiện trường hoặc đồng phạm được hình thành khi có người đang thực hiện tội phạm. Ví dụ, Nguyễn Văn D, Phạm Văn K và Hà Tuấn G là những thanh niên lương thiện nhưng thường hay uống rượu. Một hôm cả ba kéo nhau đi uống rượu. Trên đường về, sinh sự với một thanh niên đi đường tên là C. K và G nổi giận đánh C. D thấy hai bạn mình bị đánh (hai đánh một nhưng do có rượu và C có võ nghệ nên K và G bị đánh té vào hàng rào) nên tìm một khúc gỗ dài khoảng 1 mét đưa cho G. Nhờ khúc gỗ, G đã đánh C trọng thương. Cả Đ, G, K đều bị truy cứu tội cố ý gây thương tích (Điều 134 Bộ luật hình sự). Đây là trường hợp đồng phạm không có thông mưu trước.

b) Đồng phạm có thông mưu trước: là hình thức đồng phạm trong đó những người trong đồng phạm đã có sự thoả thuận, bàn bạc với nhau về tội phạm cùng thực hiện. Hình thức đồng phạm này nói chung nguy hiểm hơn trường hợp đồng phạm thứ nhất. Ví dụ, Phạm Văn C, Huỳnh Thị Xuân H, Tăng Quốc T là những phần tử lười lao động, chuyên sống bằng nghề cờ bạc, trộm cắp. Cả ba đã để ý nhà anh Lê Quang M, vì anh M thường xuyên vắng nhà. Cả bọn đã quan sát kỹ địa hình, địa vật và lập kế hoạch đêm 30-7-1995, C sẽ đột nhập vào nhà, T ở ngoài canh cửa và trợ lực nếu cần thiết. Đem được tài sản về nhà thì H có nhiệm vụ đi tiêu thụ. Lần trộm đó, cả ba bị bắt gọn và bị Toà án đưa ra xét xử trong một vụ đồng phạm có thông mưu trước.

2. Phân loại theo dấu hiệu khách quan

a) Đồng phạm giản đơn: là hình thức đồng phạm trong đó những người tham gia vụ đồng phạm đều là người thực hành. Ví dụ, trên đường đi nhậu về, Hoàng, Trung, Hải đã gặp chị Lam đang đi trên đường một mình. Cả ba đã dùng vũ lực và thay nhau hiếp dâm chị Lam. Trong vụ phạm tội này, cả ba đều là người thực hành. Trường hợp này gọi là đồng phạm giản đơn.

b) Đồng phạm phức tạp: là hình thức đồng phạm trong đó có một hoặc một số người tham gia giữ vai trò người thực hành, còn những người đồng phạm khác giữ vai trò tổ chức, xúi giục, giúp sức. Chẳng hạn, A thấy bạn mình là H đang ẩu đả với người khác nên đã tìm một khúc gỗ đưa cho H. H đã dùng khúc gỗ đánh gây thương tích cho người khác. Trong vụ phạm tội này, H là người thực hành, A là người giúp sức. Chỉ cần có thêm một vai trò (ngoài vai trò thực hành) thì đồng phạm được xem là đồng phạm phức tạp.

IV. PHẠM TỘI CÓ TỔ CHỨC

Khoản 2 Điều 17 Bộ luật hình sự nêu rõ: “Phạm tội có tổ chức là hình thức đồng phạm có sự câu kết chặt chẽ giữa những người cùng thực hiện tội phạm”. Phạm tội có tổ chức được hình thành trên cơ sở kết hợp hai dấu hiệu chủ quan và khách quan. Mặt khách quan thể hiện ở sự liên kết có sự phân hoá rõ rệt vai trò, nhiệm vụ của những người trong đồng phạm. Mặt chủ quan thể hiện ở sự liên kết hết sức chặt chẽ về mặt ý chí của những người đồng phạm. Lòng tin và sự mong muốn hậu quả phạm tội xảy ra cao hơn trường hợp đồng phạm thường dựa trên sự quyết tâm cao độ ở mỗi người, lòng tin lẫn nhau, sự chặt chẽ của kế hoạch phạm tội. Nhìn chung, phạm tội có tổ chức bao giờ cũng có sự bàn bạc, phân công thực hiện tội phạm nhưng không phải mọi trường hợp bàn bạc, phân công thực hiện tội phạm trước đều là phạm tội có tổ chức vì phạm tội có tổ chức đòi hỏi phải có sự câu kết chặt chẽ giữa những người trong đồng phạm. Theo Nghị quyết 02-HĐTP ngày 16-01-1988 của Hội đồng Thẩm phán Toà án nhân dân tối cao, sự câu kết giữa những người trong đồng phạm có thể được thể hiện dưới các dạng sau:

- Những người đồng phạm đã tham gia một tổ chức phạm tội như đảng phái, hội, đoàn phản động, băng, ổ trộm cướp, v.v. có những tên chỉ huy, cầm đầu. Có thể không có những tên chỉ huy, cầm đầu nhưng có sự tập hợp những tên chuyên phạm tội đã thống nhất cùng nhau hoạt động phạm tội.

- Những người đồng phạm đã cùng nhau phạm tội nhiều lần theo một kế hoạch đã định trước.

- Những người đồng phạm chỉ thực hiện tội phạm một lần, nhưng đã tổ chức thực hiện tội phạm theo một kế hoạch rất chu đáo, tinh vi, kỹ càng, có sự chuẩn bị công cụ, phương tiện hành động và chống trả khi bất trắc.

Phạm tội có tổ chức trong một số trường hợp là tình tiết tăng nặng định khung hình phạt (Điều 171, 175, 178,…Bộ luật hình sự), cũng có thể là tình tiết tăng nặng tại Điều 52 Bộ luật hình sự hiện hành. Trong trường hợp phạm tội có tổ chức thuộc các tội phạm quy định là tình tiết nặng hơn định khung thì khi xét xử, Toà án không được viện dẫn thêm khoản 1 Điều 52 Bộ luật hình sự để xem đó là tình tiết tăng nặng.

Một điểm cần lưu ý là chúng ta cần phân biệt giữa trường hợp phạm tội có tổ chức và tổ chức phạm tội. Tổ chức phạm tội được Bộ luật hình sự quy định thành tội danh độc lập. Chẳng hạn, Điều 183 - Tội tổ chức tảo hôn; Điều 265 - Tội tổ chức đua xe trái phép; Điều 322 - Tội tổ chức đánh bạc hoặc gá bạc, v.v.. Trường hợp này, người phạm tội là người đứng ra tổ chức cho người khác thực hiện tội phạm được quy định thành tội danh riêng chứ không phải là đồng phạm với những người tham gia.

Ví dụ, Dương Minh T đã dành khuôn viên nhà mình cho việc chọi gà (mọi người thường gọi là Trường gà). Vào trung tuần mỗi tháng, T tổ chức cho các “tay” chơi gà cá độ với nhau, T sẽ thu 5% trên tổng giá trị tiền cá cược mỗi độ. Bản thân T cũng có nuôi gà nòi và nếu thấy thích hắn cũng tham gia với những tên chủ mang gà tới. Ít lâu sau Trường gà của T bị phát hiện. Ở đây, rõ ràng T tổ chức cho người khác phạm tội và có khi cả mình cũng thực hiện hành vi phạm tội. Hành vi của T đã được Luật hình sự hiện hành quy định tại Điều 322 Bộ luật hình sự. Những người tham gia chơi bị xem là phạm tội đánh bạc (Điều 321 Bộ luật hình sự) nếu thoả mãn dấu hiệu cấu thành tội phạm cơ bản.

Như vậy, để xác định một trường hợp phạm tội trong đó có sự tổ chức là trường hợp phạm tội có tổ chức hay tổ chức phạm tội, chúng ta cần nghiên cứu xem trong Bộ luật hình sự có quy định tội phạm được thực hiện thông qua hành vi tổ chức hay không. Nếu hành vi tổ chức cho người khác phạm tội được Bộ luật hình sự quy định thành một tội phạm độc lập thì hành vi đó không bị xem là đồng phạm hoặc cao hơn là trường hợp phạm tội có tổ chức (như ví dụ trên). Nếu Bộ luật hình sự không quy định hành vi tổ chức cho người khác phạm tội là một tội phạm độc lập thì người thực hiện hành vi đó bị xem là người tổ chức trong đồng phạm. Chẳng hạn, bà Cam là một tú bà. Một hôm có em Trinh, người dưới quê mới lên xin vào làm chỗ bà Cam. Bà Cam đã sắp xếp cho Trinh uống thuốc mê để bán trinh của em cho ông Quang. Trong trường hợp này, ông Quang là người thực hành tội hiếp dâm, bà Cam bị xem là đồng phạm với vai trò tổ chức chứ không phải tội “tổ chức hiếp dâm” vì trong Bộ luật hình sự không quy định hành vi này thành một tội phạm độc lập.

V. TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG ĐỒNG PHẠM

Điều 58 Bộ luật hình sự hiện hành quy định: “Khi quyết định hình phạt đối với những người đồng phạm, Toà án phải xét đến tính chất của đồng phạm, tính chất và mức độ tham gia phạm tội của từng người đồng phạm. Các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng hoặc loại trừ trách nhiệm hình sự thuộc người đồng phạm nào, thì chỉ áp dụng đối với người đó”.

Trường hợp phạm tội do đồng phạm bao giờ cũng có tính nguy hiểm cao hơn cho xã hội so với tội phạm do một người thực hiện. Việc xác định trách nhiệm hình sự trong đồng phạm như thế nào để bảo đảm các nguyên tắc chung của pháp luật hình sự và tương ứng với tính nguy hiểm cho xã hội mà tội phạm đồng phạm đã gây ra là việc làm hết sức cần thiết trong xử lý hình sự. Bởi vì, có như thế thì pháp luật mới bảo đảm được tính nghiêm minh, không những thế còn bảo đảm cho việc áp dụng hình phạt đạt hiệu quả cao. Xuất phát từ đó, pháp luật hình sự Việt Nam đã xác định trách nhiệm hình sự chung trong trường hợp đồng phạm và từng người cụ thể trong đồng phạm thông qua quy định về quyết định hình phạt trong trường hợp đồng phạm. Dựa trên quy định này, các nhà lý luận luật hình sự đã khái quát thành những nguyên tắc cơ bản mang tính đặc thù trong xác định trách nhiệm hình sự của những người đồng phạm. Các nguyên tắc đó là:

1. Nguyên tắc chịu trách nhiệm chung về toàn bộ tội phạm

Tội phạm do đồng phạm thực hiện dựa trên sự liên kết giữa nhiều người cùng với sự quyết tâm của họ là mong muốn cho hậu quả của tội phạm đó xảy ra. Vì lẽ đó, ý chí và hành vi của mỗi người trong đồng phạm bao giờ cũng trở thành một bộ phận quan trọng trong tổng thể thống nhất của tội phạm. Sự đóng góp của mỗi người vào tội phạm đồng phạm hoặc ít hoặc nhiều cũng có ảnh hưởng đến tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Hậu quả của tội phạm xảy ra là sự kết hợp không thể phân chia của tất cả các hành vi của từng cá nhân tham gia phạm tội. Nếu hậu quả của tội phạm xảy ra không có mối quan hệ nhân quả với hành vi của một người nào đó tham gia thực hiện hành vi thì không thể xem người đó là đồng phạm. Cho nên, không có cơ sở và chúng ta cũng không thể tách hành vi của từng cá nhân gắn với hậu quả của hành vi đó để truy cứu trách nhiệm hình sự riêng đối với từng cá nhân. Từ những lý luận trên đây, pháp luật hình sự Việt Nam đã xác định nguyên tắc các đồng phạm phải chịu chung trách nhiệm hình sự về tội phạm mà họ cùng thực hiện. Cụ thể:

- Tất cả những cá nhân trong đồng phạm không kể tham gia thực hiện tội phạm với vai trò gì đều phải bị truy tố, xét xử về cùng một tội danh theo cùng một điều luật và phạm vi chế tài của điều luật ấy. Vì vậy, tất cả họ phải chịu chung những tình tiết của vụ án mà họ ý thức được trong đó có thể là tình tiết định khung tăng nặng, giảm nhẹ, tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự (Điều 51, 52 Bộ luật hình sự).

- Các quy định chung về truy cứu trách nhiệm hình sự, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, quyết định hình phạt, v.v. cũng áp dụng chung cho tất cả những người tham gia đồng phạm.

Về điểm này, quan điểm của các nhà lý luận pháp luật hình sự tư sản, đại diện là Phơbách, có một số điểm khác biệt. Họ cho rằng hậu quả nguy hiểm cho xã hội do đồng phạm gây ra cũng giống như hậu quả của tội phạm do một cá nhân thực hiện. Xuất phát từ quan điểm đó, họ coi người thực hành là kẻ chính phạm, phải chịu trách nhiệm hình sự về hậu quả của tội phạm. Còn những người khác (tổ chức, xúi giục, giúp sức) là những người đồng phạm (hay tòng phạm), đóng vai trò phụ, không phải gánh chịu trách nhiệm về hậu quả của tội phạm mà chỉ chịu trách nhiệm hình sự vì đã giúp chính phạm thực hiện tội phạm.

Quan điểm trên đây không phù hợp với thực tế khách quan. Hành vi của tất cả những người trong đồng phạm đều góp phần gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội. Hậu quả của tội phạm là kết quả chung do hoạt động phạm tội của tất cả những người trong đồng phạm gây ra. Bất kỳ một sự tham gia vào đồng phạm dù là hành động hay không hành động đều có mối quan hệ nhân quả với hậu quả xảy ra. Do vậy, không chỉ người thực hành mới chịu trách nhiệm hình sự về hậu quả của tội phạm mà tất cả những người trong đồng phạm phải chịu trách nhiệm chung về hậu quả của tội phạm đã gây ra.

2. Nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự của từng người trong đồng phạm

Hậu quả nguy hiểm cho xã hội xảy ra của vụ phạm tội đồng phạm có nguyên nhân từ sự kết hợp tất cả các hành vi của những cá nhân trong đồng phạm. Chính vì thế, pháp luật hình sự buộc họ phải chịu trách nhiệm chung về toàn bộ tội phạm mà họ có tham gia thực hiện là điều hợp lý. Tuy nhiên, mỗi người trong họ là những cá nhân xác định với ý chí và hành vi độc lập. Trách nhiệm hình sự chung được xác lập trên cơ sở không thể phân chia của tổng thể thống nhất các hành vi đồng phạm nhưng những đặc điểm thuộc về nhân thân hoặc những hành vi dựa trên ý chí của từng người ảnh hưởng đến tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được xác định là của riêng cá nhân đó. Cho nên, trách nhiệm hình sự của từng cá nhân trong đồng phạm cũng sẽ được xem xét một cách tương đối độc lập dựa trên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và người phạm tội cụ thể. Lý luận này là hoàn toàn phù hợp với nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự. Trong đồng phạm, nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự được thể hiện ở những điểm cơ bản sau:

- Những người trong đồng phạm phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi nằm trong khuôn khổ ý thức mà những đồng phạm khác có thể ý thức được. Ngược lại, những người trong đồng phạm không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi của những đồng phạm khác thực hiện tự ý, không nằm trong ý thức của mình. Trường hợp đó, các nhà lý luận luật hình sự gọi là hành vi thái quá.

Hành vi thái quá được hiểu là việc người thực hành hoặc một người nào khác trong đồng phạm tự ý thực hiện hành vi phạm tội (hoặc một hành vi nào đó) mà những người đồng phạm khác không ý thức được.

Hành vi thái quá này có thể sẽ tạo nên tình tiết định khung nặng hơn hoặc một tội phạm khác nặng hơn. Thông thường, trường hợp này xảy ra ở người thực hành nhưng không loại trừ nó cũng xảy ra ở những đồng phạm với vai trò khác. Ví dụ, Dương Văn T và Nguyễn Tấn Đ là hai đồng nghiệp làm chung cơ quan. T vốn có mối thù sâu với anh Đặng Hồng L nên xúi Đ đến nhà anh L cướp tài sản và hứa cung cấp một gói thuốc mê để làm cách nào đó anh L có thể mê và Đ sẽ cướp tài sản. Đ đã dùng gói thuốc mê này và thực hiện thành công hành vi cướp, nhưng Đ thật bất ngờ khi nghe tin anh L chết trong đêm đó. Kết luận giám định cho thấy rằng anh L chết do uống phải độc dược. Trường hợp này rõ ràng Đ chỉ có trách nhiệm về tội cướp tài sản (Điều 168). Tội giết người không thuộc phạm vi ý thức của Đ, T phải chịu trách nhiệm về hành vi xúi giục đối với tội “cướp tài sản” (Điều 168) và thực hành đối với tội “giết người” (Điều 123).

Thực tế phạm tội rất đa dạng và khoa học luật hình sự đã khái quát thành hai loại thái quá trong đồng phạm, đó là:

· Thái quá về chất lượng của hành vi: là trường hợp một hoặc một số người trong đồng phạm thực hiện hành vi thái quá đó không cùng tính chất với tội phạm mà những người đồng phạm khác có thể nhận thức được. Ví dụ, Tuấn, Hùng, Hưng bàn bạc với nhau chặn người đi đường để cướp tài sản. Tuy nhiên, trước khi đi cướp, con của Hưng bệnh nên Hưng không cùng đi. Khi phát hiện người đi xe máy chạy tới, Tuấn và Hùng chặn lại và thấy đây là một phụ nữ. Chúng đã hiếp dâm chị ta, sau đó, cướp đi sợi dây chuyền, nhưng không cướp xe vì sợ không có ai chở chị về nhà (lúc đó trời tối, đường vắng). Hôm sau, khi cả ba mang dây chuyền đi tiêu thụ thì bị bắt. Khi đó, Hưng mới biết Tuấn và Hùng ngoài việc cướp tài sản còn hiếp dâm người bị hại.

· Thái quá về số lượng hành vi: là trường hợp một hay một số người trong đồng phạm thực hiện hành vi thái quá mà hành vi đó cùng tính chất với hành vi phạm tội mà những người đồng phạm khác có thể nhận thức được. Thái quá về số lượng có thể cấu thành một tội phạm độc lập hoặc chỉ làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà các đồng phạm khác định thực hiện.

Ví dụ, Tuấn Anh, Quốc Bảo và Hồng Cang có thù ghét với Hoà nên chặn đường đánh Hoà. Khi thấy Hoà gục xuống, không còn chống đỡ, Anh bảo thôi đánh, không thì nó chết mất. Sau đó, Anh và Bảo bỏ đi. Tuy nhiên, Cang còn ở lại dùng gót chân thúc vào mạng sườn và dùng chân dậm lên ngực Hoà. Kết quả là Hoà chết do bị vỡ lá lách, chảy máu trong, phổi xung huyết mất máu cấp. Trong trường hợp này, Anh và Quốc bị xem là phạm tội cố ý gây thương tích (Điều 134), Cang bị xem là phạm tội giết người (Điều 123). Một ví dụ khác, Khắc Thấu là thủ kho, Mai là kế toán, Ban là bảo vệ công ty thương nghiệp tổng hợp. Họ bàn với nhau lấy 100 kg bột ngọt của công ty bán lấy tiền tiêu xài. Thấu và Ban chịu trách nhiệm vào kho lấy bột ngọt, Mai có nhiệm vụ sửa sổ sách để hợp thức hoá 100 kg bột ngọt. Tuy nhiên, khi vào kho, Thấu bàn với Ban lấy thêm 50 kg bột ngọt chia nhau mà không cho Mai biết. Trong trường hợp này, Thấu và Ban có hành vi thái quá, nhưng hành vi này không cấu thành tội độc lập. Cả ba đều bị xem là phạm tội tham ô tài sản (Điều 353 Bộ luật hình sự hiện hành), nhưng tính chất nguy hiểm của hành vi của Thấu và Ban cao hơn Mai.

Ngược lại, trong một vụ đồng phạm, khi có một hoặc một số người tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội thì chỉ riêng cá nhân họ được miễn trách nhiệm hình sự. Nếu người thực hành tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội thì những người khác phải chịu trách nhiệm hình sự. Căn cứ vào mức độ thực hiện tội phạm của người thực hành lúc đó mà xác định giai đoạn thực hiện tội phạm đối với những người này. Có hai trường hợp:

+ Khi người thực hành tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội nếu còn người thực hành thì những người đồng phạm khác chịu trách nhiệm hình sự theo người thực hành đó. Trong trường hợp không còn người thực hành thì người thực hành chấm dứt tội phạm ở giai đoạn nào, những người khác phải chịu trách nhiệm hình sự ở giai đoạn đó (chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt).

+ Đối với người tổ chức, người xúi giục hoặc người giúp sức thì hành vi tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội phải được thực hiện trước khi người thực hành thực hiện tội phạm và phải có hành vi tích cực khắc phục tác hại của hành vi mà mình đã góp phần trước đó vào việc phạm tội. Thế nào là tích cực khắc phục hậu quả do hành vi mình gây ra sẽ được đánh giá tuỳ thuộc vào mỗi vụ đồng phạm cụ thể. Ví dụ, nếu họ cho mượn hung khí để người khác gây thương tích cho người khác thì họ phải lấy lại hung khí đó trước khi người thực hành thực hiện hành vi phạm tội hoặc báo với cơ quan nhà nước có thẩm quyền để ngăn chặn người thực hành thực hiện tội phạm. Khi người tổ chức, người xúi giục hoặc người giúp sức tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội thì trách nhiệm hình sự của những người còn lại không bị ảnh hưởng vì trách nhiệm hình sự của họ được xác định dựa theo người thực hành.

Về điểm này, trong quyển “Hình luật tổng quát”, Nguyễn Quang Quýnh, trong mục “Những trường hợp bó tay” đã phân tích, nếu người thực hành tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội thì bên cạnh người thực hành, những người còn lại cũng được miễn trách nhiệm hình sự. Quan điểm này dựa trên pháp luật hình sự của chính phủ Việt Nam cộng hoà, khi đó chịu ảnh hưởng của pháp luật tư sản phương Tây. Ngay cả khi phân tích luận điểm này, tác giả cũng có sự băn khoăn nhất định khi các “tòng phạm” (tổ chức, xúi giục, giúp sức) đều thực hiện hành vi một cách tích cực cho việc thực hiện tội phạm, nhưng khi người thực hành tự ý dừng lại thì họ coi như được vô can[5].

- Mức hình phạt trong phạm vi khung hình phạt của những đồng phạm được quyết định cũng không phải như nhau tuỳ thuộc vào vai trò của họ trong đồng phạm, tác dụng của hành vi của họ đến hoạt động chung trong việc gây ra tội phạm, nhân thân của họ. Thông thường, người tổ chức có tính nguy hiểm cao nhất cho xã hội nên hình phạt của họ cũng cao hơn những người đồng phạm khác. Để vận dụng đúng đắn nội dung này đòi hỏi người áp dụng pháp luật phải xem xét, đánh giá từng trường hợp phạm tội cụ thể chứ không thể cứng nhắc dẫn đến khuôn mẫu lúc nào cũng cho rằng, người tổ chức nguy hiểm hơn người thực hành hay người thực hành nguy hiểm hơn người xúi giục.

- Tất cả các tình tiết định khung nặng hơn, nhẹ hơn, tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự hoặc tình tiết miễn trách nhiệm hình sự của riêng người nào chỉ được áp dụng đối với riêng người đó. Những tình tiết này gồm hai loại:

+ Những tình tiết thuộc về nhân thân (tái phạm, tái phạm nguy hiểm, phạm tội trong thời gian chấp hành hình phạt, là người chưa thành niên phạm tội, v.v..);

+ Những tình tiết xảy ra không thuộc phạm vi ý thức của các đồng phạm khác.

VI. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỒNG PHẠM

1. Chủ thể đặc biệt trong đồng phạm

Trong Bộ luật hình sự hiện hành, có một số tội phạm đòi hỏi chủ thể thực hiện tội phạm phải có một số đặc điểm nhất định mới thoả mãn được các dấu hiệu cấu thành tội phạm đó. Đó là các đặc điểm tạo nên chủ thể đặc biệt. Ví dụ, “Tội tham ô tài sản” (Điều 353 Bộ luật hình sự), tội nhận hối lộ (Điều 354 Bộ luật hình sự) đòi hỏi chủ thể phải là người có chức vụ, quyền hạn. Đối với những tội phạm yêu cầu chủ thể đặc biệt như vậy, chỉ cần người thực hành có đủ các đặc điểm của chủ thể đặc biệt là đã đủ các yếu tố cấu thành đồng phạm, những người còn lại không cần dấu hiệu của chủ thể đặc biệt. Ví dụ, A là chồng, có chức vụ trong cơ quan Nhà nước, B là vợ, không có chức vụ nhưng có thể tham gia nhận hối lộ với vai trò đồng phạm giúp sức cho chồng. Khi đó, B cũng có thể bị truy trách nhiệm hình sự về tội nhận hối lộ theo người thực hành, là người có chức vụ.

2. Xác định tội phạm, khung hình phạt, giai đoạn thực hiện tội phạm

Việc xác định tội phạm, khung hình phạt, giai đoạn thực hiện tội phạm của tất cả những người trong đồng phạm là dựa vào hành vi khách quan của người thực hành cũng như hậu quả do hành vi của người thực hành gây ra. Điều này đã được làm rõ trong nguyên tắc xác định trách nhiệm hình sự của những người đồng phạm. Nếu vì một lý do khách quan nào đó mà tội phạm không được thực hiện đến cùng thì người thực hành thực hiện tội phạm đến giai đoạn nào, tất cả những đồng phạm khác phải chịu trách nhiệm hình sự đến giai đoạn đó. Trong trường hợp người xúi giục, giúp sức người khác phạm một tội nhưng người này không phạm tội đó mà phạm một tội khác thì người xúi giục phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm mà mình đã xúi giục nếu việc đó đã có sự thống nhất trong nhận thức của người xúi giục, giúp sức với người thực hành.

Về nguyên tắc, việc xác định tội danh, khung hình phạt, giai đoạn phạm tội trong đồng phạm là dựa theo hành vi và hậu quả của người thực hành. Nghĩa là, trong vụ đồng phạm, bên cạnh người thực hành, nếu có thêm người tổ chức, người xúi giục hoặc người giúp sức thì trách nhiệm hình sự của họ (tội danh, khung hình phạt, giai đoạn phạm tội) sẽ được xác định theo người thực hành.

Tuy nhiên, trên thực tế bắt gặp một trường hợp gây xung đột về quan điểm trong việc xác định trách nhiệm hình sự của những người gọi là đồng phạm. Đó là trường hợp tất cả những người đồng phạm đều là người thực hành, nhưng hậu quả xảy ra rõ ràng đã xác định được là do hành vi của một hoặc một số người, những người còn lại dù có thực hiện hành vi nhưng hành vi của họ không có mối quan hệ nhân quả với hậu quả. Ví dụ, A, B, C có xảy ra mâu thuẫn với D trên đường đi. Khi thấy A ra tay đánh D, B không nói gì cũng cùng A đánh D. Khi đó, C tìm một cục đá ném về phía D nhưng không trúng. Cùng lúc đó, cả 3 bị bắt. Tỷ lệ thương tật của D được xác định là 15%. Trong vụ án này, có hai quan điểm phổ biến để giải quyết:

Quan điểm thứ nhất cho rằng, C cũng là đồng phạm nên phải cùng chịu chung hậu quả với A và B.

Quan điểm thứ hai cho rằng, C dù là đồng phạm nhưng không chịu chung hậu quả với A và B vì hành vi của C không có mối quan hệ nhân quả với hậu quả này.

Theo tác giả cuốn sách, quan điểm thứ hai là có căn cứ: vì C không phải là người tổ chức, xúi giục hay giúp sức mà là người thực hành; bởi vậy, hành vi của C không có mối quan hệ nhân quả với hậu quả thương tật 15% vì C ném đá mà không trúng D. C cũng không có hành vi nào khiến cho A và B thực hiện hành vi một cách tích cực và hiệu quả hơn. Do đó, chỉ có thể coi hành vi của C là hành vi cố ý gây thương tích nhưng chưa gây ra hậu quả, đồng nghĩa với việc xác định C không phạm tội.

Nếu sự việc xảy ra trong điều kiện cả nhóm có bàn bạc, thoả thuận từ trước thì có lẽ hướng xử lý có khác. Ví dụ, A, B, C có mâu thuẫn với D từ trước và bàn nhau đi đánh D. Khi đó, dù C không ném đá trúng D và hậu quả xảy ra là hoàn toàn do A và B thì C cũng không thể được coi là vô can. Bởi vì, việc tham gia đi đánh D của C đã như một động lực giúp cho A và B có thêm hứng khởi, quyết tâm để gây thương tích cho D. Vì thế, lúc đó C có thể bị coi là một người giúp sức về mặt tinh thần, góp phần tạo ra hậu quả chung của tội phạm và C phải chịu chung với A và B về hậu quả này. Nghĩa là, lúc đó C phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự như A và B.

Một trường hợp khác cũng gây tranh luận không ít. Đó là trường hợp cả nhóm cùng hành động, không bàn trước hậu quả nhưng hậu quả xảy ra rõ ràng là có mối quan hệ nhân quả với một người, những người khác có tham gia nhưng không phải là nguyên nhân của hậu quả đó. Ví dụ: E, F, G có mâu thuẫn với H nên cả bọn cùng nhau đâm và đánh H (E đâm, F, G đánh bằng tay không). Cuối cùng H chết. Kết luận giám định xác nhận H chết là do bị đâm hai nhát dao. Ở đây có hai quan điểm:

Quan điểm thứ nhất cho rằng, tất cả những người tham gia đều được xem là đồng phạm và phải chịu chung hậu quả cuối cùng vì tất cả mọi người đều tham gia thực hiện hành vi phạm tội.

Quan điểm thứ hai, không chấp nhận buộc cả ba người phải chịu chung hậu quả mà chỉ có E phải chịu hậu quả chết người, F và G chỉ chịu hậu quả thương tích.

Theo tác giả cuốn sách, cả hai quan điểm đều chưa có cơ sở xác đáng. Chúng ta cần phải tìm hiểu xem lỗi của những người trong đồng phạm. Việc E đâm chết H rõ ràng là lỗi cố ý (trực tiếp hoặc gián tiếp). Còn F và G chưa xác định được là lỗi gì đối với hậu quả chết người. Nếu F và G tham gia đánh bất chấp hậu quả thì chứng tỏ lỗi của F và G đối với hậu quả chết người là cố ý (trực tiếp hoặc gián tiếp). Trường hợp này, F và G cùng gánh chung với E hậu quả chết người là hoàn toàn chính xác. Nghĩa là cả ba đều bị truy cứu về tội giết người (Điều 123). Nếu F và G chỉ cố ý đối với hậu quả thương tích được thể hiện qua việc F và G cảnh báo với E rằng, đâm không được để cho nạn nhân chết thì F và G chỉ có thể chịu trách nhiệm đối với hậu quả thương tích với lỗi cố ý, còn hậu quả chết người là vô ý. Khi đó, E bị truy cứu về tội giết người (Điều 123), riêng F và G phải bị truy cứu về tội cố ý gây thương tích (khoản 3 Điều 134) với hậu quả chết người xảy ra là ngoài ý muốn của họ.

VII. NHỮNG TỘI PHẠM ĐỘC LẬP

Chúng ta đã biết, dấu hiệu bắt buộc của đồng phạm là về mặt khách quan phải có hành vi “cùng thực hiện” và về mặt chủ quan phải có hành vi “cùng cố ý”. Thực tế, có những hành vi liên quan đến hoạt động phạm tội nhưng không thoả mãn các dấu hiệu của đồng phạm. Dù vậy, đây cũng là những hành vi nguy hiểm đáng kể cho xã hội nên nó bị Luật hình sự quy định là tội phạm. Theo Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành, những hành vi phạm tội thuộc loại này có các dạng sau:

1. Tội che giấu tội phạm (Điều 18 và Điều 389 Bộ luật hình sự) là hành vi của một người tuy không có hứa hẹn trước nhưng sau khi biết được tội phạm do người khác thực hiện xong đã có hành vi che giấu người phạm tội, các chứng cứ hoặc cản trở việc phát hiện, điều tra, tìm ra sự thật của vụ phạm tội. Tội phạm này có các đặc điểm sau:

+ Hành vi che giấu tội phạm là hành vi tích cực;

+ Hành vi che giấu được thực hiện sau khi tội phạm kết thúc và không phải là trường hợp có hứa hẹn trước;

+ Lỗi là lỗi cố ý trực tiếp với mục đích nhằm làm cho tội phạm, người phạm tội cũng như những gì liên quan đến tội phạm không bị phát hiện.

+ Chỉ những hành vi che giấu các tội phạm đã được liệt kê tại Điều 389 Bộ luật hình sự mới được xem là phạm tội này. Ví dụ, Đoàn Văn S, quê quán Kiên Giang, là Công an xã H.M. Trong lúc hết tiền và sẵn có súng ở nhà, S đã đến khống chế nhà anh Trần Văn T và lấy đi tám lượng vàng. Sáng hôm sau, anh T báo với cơ quan Điều tra và lệnh truy nã được phát đi. Thời gian này, S đã về Minh Hải để trốn và ở nhà một người bà con tên Lê Thị V. Ban đầu V không biết S đã phạm tội nhưng tình cờ một hôm S đã để lộ điều đó cho V biết. Một hôm, Công an địa phương đến hỏi sự có mặt của S trong nhà V vì thấy S ở đây đã lâu thì V nói dối rằng S ở đây để phụ giúp gia đình V. Trường hợp này, V đã phạm tội che giấu tội phạm.

Hành vi che giấu tội phạm không được quy định tại Điều 389 Bộ luật hình sự thì không bị coi là phạm tội che giấu tội phạm. Ví dụ, Lợi điều khiển xe gây tai nạn làm chết người nhưng không bị ai phát hiện, Lợi quăng xe bỏ trốn và đề nghị Hận nhận tội thay mình. Hận đã ra tự thú và khai nhận mình đã gây tai nạn. Trong trường hợp này, rõ ràng hành vi của Hận là hành vi che giấu tội phạm. Tuy nhiên, tội phạm mà Hận che giấu (tội vi phạm quy định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ - Điều 260) không được quy định tại Điều 389 Bộ luật hình sự. Như vậy, hành vi che giấu của Hận không cấu thành tội phạm.

2. Không tố giác tội phạm (Điều 19 và Điều 390 Bộ luật hình sự) là hành vi của một người tuy biết rõ tội phạm chuẩn bị thực hiện, đang thực hiện hoặc đã thực hiện xong mà không tố giác. Dạng tội phạm này có các đặc điểm sau:

+ Hành vi không tố giác được thực hiện bằng không hành động;

+ Lỗi là lỗi cố ý trực tiếp (biết rõ tội phạm chuẩn bị thực hiện, đang thực hiện hoặc đã thực hiện xong).

+ Chỉ những hành vi không tố giác các tội phạm được quy định tại Điều 389 Bộ luật hình sự mới cấu thành tội phạm. Ví dụ, Phạm Văn C là kỹ thuật viên vi tính. C có một máy photocopy màu. Bằng những xảo thuật của mình, C đã tạo ra được những tờ bạc loại 50.000 đồng Việt Nam giống như thật. Không ai biết được điều đó ngoại trừ một người bạn thân nhất của C là Dương Trọng N. Dù biết rằng đó là hành vi phạm tội nhưng N đã không tố giác với cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Mọi việc không bị phát hiện cho đến một hôm, Công an quận Y đến đọc lệnh bắt C và thật không may cho N vì lúc đó có mặt anh tại phòng khách. C bị truy tố về “tội làm tiền giả” (Điều 207 Bộ luật hình sự) và N bị truy tố về “tội không tố giác tội phạm” (Điều 390 Bộ luật hình sự).

Tuy nhiên, “Người không tố giác là ông, bà, cha, mẹ, con, cháu, anh chị em ruột, vợ hoặc chồng” chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự khi không tố giác các tội xâm phạm an ninh quốc gia (Chương XIII Bộ luật hình sự) hoặc các tội khác là tội đặc biệt nghiêm trọng quy định tại Điều 389 Bộ luật hình sự. Đây là điểm sửa đổi mang tính nhân đạo, phù hợp với truyền thống Á đông của Bộ luật hình sự năm 1999 được sửa đổi, bổ sung năm 2009 mà Bộ luật hình sự năm 1985 không có được. Trong Quốc triều Hình luật đã từng có quy định khi những người thân che giấu tội phạm cho nhau thì không bị phạt, dĩ nhiên điều này không áp dụng cho các tội từ mưu phản trở lên (Điều 39, chương Danh lệ). Ngoài ra, để phù hợp với thực tiễn và đạo đức nghề nghiệp, Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 còn bổ sung thêm một trường hợp nữa cũng được loại trừ trách nhiệm hình sự, đó là trường hợp của luật sư khi tham gia bào chữa, có thể trong quá trình bào chữa, phát hiện ra thân chủ của mình có thêm tội phạm mới ngoài tội phạm đã bị phát hiện. Khoản 3 Điều 19 Bộ luật hình sự quy định:

“Người không tố giác là người bào chữa không phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định tại khoản 1 Điều này, trừ trường hợp không tố giác các tội quy định tại Chương XIII của Bộ luật này hoặc tội khác là tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do chính người mà mình bào chữa đang chuẩn bị, đang thực hiện hoặc đã thực hiện mà người bào chữa biết rõ khi thực hiện việc bào chữa.”.”

Liên quan đến trách nhiệm hình sự của luật sư đối với tội không tố giác tội phạm, tranh cãi đã diễn ra gay gắt giữa hai luồn quan điểm.

Quan điểm thứ nhất đòi loại bỏ luật sư ra khỏi trách nhiệm hình sự về tội không tố giác tội phạm. Quan điểm này cho rằng: Thứ nhất, luật sư bào chữa theo chế định đặc thù do Hiến pháp và Luật luật sư quy định khác với bào chữa viên là người khác không chịu sự điều chỉnh của luật luật sư và quy tắc đạo đức luật sư Việt Nam. Không thể đánh đồng luật sư với chủ thể là bố, mẹ, anh, chị, em người phạm tội như dự thảo. Thứ hai, đưa chủ thể luật sư vào xử lý hình sự không có sự khảo sát đánh giá tác động tính nguy hại cho xã hội, cần điều chỉnh bằng chế tài hình sự hành vi này có mức độ nguy hại thế nào, có coi là tội phạm và phải bị trừng trị bằng biện pháp hình sự hay không và trong quá trình thực thi Bộ luật hình sự thì luật sư đã có những vi phạm phải xử lý như thế nào. Thứ ba, quy định này đẩy luật sư không những vi phạm điều cấm đối với luật sư của Bộ luật tố tụng hình sự, vi phạm Luật luật sư mà còn vi phạm quy tắc đạo đức nghề luật sư, như cấm luật sư tiết lộ bí mật của thân chủ, không làm xấu đi tình trạng của khách hàng do mình bào chữa. Thứ tư, quy định này là vi hiến và xung đột với Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015. Cụ thể, Điều 73 quy định người bào chữa không được tiết lộ thông tin về vụ án về người bị buộc tội mà mình bào chữa, nhưng Điều 19, Bộ luật hình sự lại quy định người bào chữa phải tố giác tội phạm người do chính mình bào chữa trong khi thực hiện việc bào chữa.

Quan điểm thứ hai không tán đồng và cho rằng luật sư phải chịu trách nhiệm hình sự như bao công dân khác. Quan điểm này cho rằng, chúng ta cần xem xét lại suốt chiều dài lịch sử phát triển của đất nước ta, từ thời kỳ phong kiến đến nay, đối với tội trước đây thời kỳ phong kiến trong các bộ luật của nhà nước phong kiến đều nói tội "bất trung", tội "đại nghịch" luôn luôn được xem là tội nặng nhất cần trừng trị. Mà hiện nay, trong bộ luật của chúng ta gọi là các tội xâm phạm an ninh quốc gia. Đối với những tội này, không thể lấy bất kỳ lí do nào, kể cả lí do về hoạt động nghề nghiệp để cho rằng phải bảo vệ việc này. Nếu người bào chữa trong quá trình thực hiện hoạt động bào chữa của mình mà biết thân chủ của mình đã phạm vào các tội xâm phạm an ninh quốc gia, phạm vào các tội khủng bố, tội gián điệp, phạm vào tội phản bội Tổ quốc mà không tố giác vì lý do nghề nghiệp, chúng tôi cũng đặt một vấn đề, một câu hỏi ở đây, nếu như bao che cho những tội phạm này thì liệu có còn quốc gia nữa hay không để chúng ta yên tâm phát triển nghề nghiệp dù đấy là bất kỳ nghề nghiệp nào, không nói đấy là nghề bào chữa.

             Qua nhiều lần lấy ý kiến rộng rãi, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội đưa ra hai phương án:

Phương án 1: chỉ quy định trách nhiệm hình sự của người bào chữa trong trường hợp “không tiết lộ thông tin về tội phạm do chính người mà mình bào chữa thực hiện đối với các tội đặc biệt nghiêm trọng xâm phạm an ninh quốc gia quy định tại Điều 108 (Tội phản bội Tổ quốc), Điều 109 (Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân), Điều 112 (Tội bạo loạn), Điều 113 (Tội khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân) và Điều 123 (Tội giết người) khi có căn cứ rõ ràng cho thấy tội phạm đó đang thực hiện hoặc đang chuẩn bị thực hiện mà cần thiết phải ngăn chặn hậu quả xảy ra”. 

Phương án 2: đề nghị bỏ khoản 3 điều 19 của Bộ luật Hình sự năm 2015. 

Do đây là vấn đề được nhiều đại biểu Quốc hội và dư luận xã hội quan tâm nên sau khi báo cáo cơ quan có thẩm quyền, cân nhắc kỹ nhiều mặt, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội xin Quốc hội cho tiếp thu một phần ý kiến của đại biểu Quốc hội, của Ban thường vụ Liên đoàn Luật sư Việt Nam để chỉnh lý khoản 3 điều 19 của Bộ luật Hình sự 2015 theo hướng thu hẹp hơn phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của người bào chữa về hành vi không tố giác tội phạm. 

Kết quả cuối cùng được Quốc hội thông qua trong Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 là luật sư phải chịu trách nhiệm hình sự về tội không tố giác tội phạm đối với các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội phạm khác là tội đặc biệt nghiêm trọng.

Tác giả thấy đây là giải pháp hoàn toàn hợp lý. Về nguyên tắc, với tư cách là công dân thì người bào chữa có nghĩa vụ bình đẳng như mọi công dân khác trong việc tố giác tội phạm. Nguyên tắc này đã được Hiến pháp ghi nhận “Công dân có nghĩa vụ tuân theo Hiến pháp và pháp luật; tham gia bảo vệ an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội” và được thể chế hóa trong các luật về tư pháp từ trước đến nay. Điều 4 Bộ luật Hình sự năm 2015 quy định: “Mọi công dân có nghĩa vụ tích cực đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm”; Điều 5 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định “… cá nhân có nghĩa vụ phát hiện, tố giác, báo tin về tội phạm. Quy định như vậy là đã cân nhắc đặc thù của hoạt động bào chữa, mối quan hệ giữa người bào chữa với người được bào chữa; nhưng việc Nhà nước không miễn trừ hoàn toàn trách nhiệm của người bào chữa xuất phát từ mục đích bảo vệ an ninh quốc gia, bảo vệ trật tự, an toàn xã hội, vì lợi ích chung của cộng đồng nên trong một số trường hợp người bào chữa vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự đối với hành vi không tố giác tội phạm của chính người mà mình bào chữa. Mặt khác, vấn đề này cũng đã được Quốc hội tổ chức lấy ý kiến nhân dân trong quá trình xây dựng Bộ luật hình sự năm 2015. Kết quả cho thấy, đa số ý kiến nhân dân không đồng ý miễn trừ hoàn toàn trách nhiệm của người bào chữa. 

So với Bộ luật hình sự năm 1999, Bộ luật hình sự năm 2015 đã có sự thu hẹp một cách rất đáng kể phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của người bào chữa. Cụ thể, nếu như theo Bộ luật hình sự 1999, người bào chữa sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội không tố giác tội phạm đối với tất cả các tội phạm mà người bào chữa biết được. Trong khi đó, Bộ luật hình sự 2015 chỉ buộc luật sư phải chịu trách nhiệm hình sự khi không tố giác các tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội phạm khác là tội đặc biệt nghiêm trọng. Quy định này đã đẩy một bước cho người bào chữa từ tư cách công dân bình thường (người không có quan hệ) lên làm “ông, bà, cha, mẹ…vợ, chồng” của thân chủ. Không thể đòi hỏi quá đáng theo kiểu “được voi đòi hai bà Trưng” được.

3. Tội chứa chấp hoặc tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có (Điều 323 Bộ luật hình sự) là hành vi của một người không hứa hẹn trước mà chứa chấp, tiêu thụ tài sản biết rõ là do người khác phạm tội mà có. Như vậy, tội này được đặc trưng bởi những dấu hiệu sau:

+ Có hành vi chứa chấp hoặc tiêu thụ tài sản do phạm tội mà có;

+ Hành vi này được thực hiện sau khi tội phạm mà từ đó có tài sản kết thúc và không có hứa hẹn trước;

+ Lỗi cố ý trực tiếp (thường là vì động cơ vụ lợi, nhưng không phải là dấu hiệu bắt buộc).

Trong thực tế, có một số trường hợp người tiêu thụ tài sản không có hứa hẹn trước với người phạm tội nhưng sau khi biết được tài sản đó do phạm tội mà có thì đã có hành vi tiêu thụ tài sản này. Dần dần, người tiêu thụ tài sản biết được tài sản đó là do người phạm tội đã trộm cắp tài sản mà có được. Nhiều lần sau đó, người tiêu thụ mặc nhiên tiêu thụ và ngầm hiểu đây là tài sản do phạm tội mà có. Nếu trường hợp này xảy ra, có thể coi người tiêu thụ tài sản do phạm tội mà có là đồng phạm với vai trò giúp sức. Bởi vì, mặc dù việc tiêu thụ này không hề có sự thoả thuận bên ngoài nhưng thực chất, hai bên đã ngầm thoả thuận trước, hễ có tài sản do phạm tội mà có, người tiêu thụ sẽ tiêu thụ.

4. Tội rửa tiền (Điều 324 Bộ luật hình sự) là người thực hiện một trong các hành vi sau đây:

a) Tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào giao dịch tài chính, ngân hàng hoặc giao dịch khác nhằm che giấu nguồn gốc bất hợp pháp của tiền, tài sản do mình phạm tội mà có hoặc biết hay có cơ sở để biết là do người khác phạm tội mà có;

b) Sử dụng tiền, tài sản do mình phạm tội mà có hoặc biết hay có cơ sở để biết là do người khác thực hiện hành vi phạm tội mà có vào việc tiến hành các hoạt động kinh doanh hoặc hoạt động khác;

c) Che giấu thông tin về nguồn gốc, bản chất thực sự, vị trí, quá trình di chuyển hoặc quyền sở hữu đối với tiền, tài sản do mình phạm tội mà có hoặc biết hay có cơ sở để biết là do người khác phạm tội mà có hoặc cản trở việc xác minh các thông tin đó;

d) Thực hiện một trong các hành vi quy định tại các điểm a, b và c khoản này đối với tiền, tài sản biết là có được từ việc chuyển dịch, chuyển nhượng, chuyển đổi tiền, tài sản do người khác thực hiện hành vi phạm tội mà có.

Như vậy, tội phạm này được đặc trưng bởi các dấu hiệu sau:

+ Có một trong các hành vi kể trên;

+ Các hành vi này được thực hiện sau khi tội phạm nguồn kết thúc mà không có hứa hẹn trước. Nếu có hứa hẹn trước hoặc ngầm hiểu thì hành vi này bị coi là đồng phạm giúp sức.

+ Lỗi của người phạm tội là lỗi cố ý trực tiếp.

 

CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Nêu khái niệm đồng phạm.

2. Phân tích các dấu hiệu của đồng phạm.

3. Nêu những loại người đồng phạm.

4. Hãy phân loại đồng phạm và phân tích dấu hiệu phạm tội có tổ chức.

5. Nêu trách nhiệm hình sự trong đồng phạm.

6. Phân tích một số vấn đề liên quan đến đồng phạm.

7. Những tội phạm độc lập là gì.

 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.   Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, Nxb. Chính trị quốc gia, 2016.

2.   Nguyễn Ngọc Hoà: Tội phạm trong luật hình sự Việt Nam, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 1991.

3.   Karpext: Cá thể hoá hình phạt trong luật hình Xôviết, Nxb. Khoa học, Hà Nội, 1963.

4.   Vũ Văn Mẫu: Cổ luật Việt Nam và Tư pháp sử.

5.   Đinh Văn Quế: Bình luận khoa học Bộ luật hình sự 1999 (Phần chung), Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2000.

6.   Nguyễn Quang Quýnh: Hình luật tổng quát, Ấn quán Phong Phú, Sài Gòn, 1973.

7.   Trường Đại học Luật Hà Nội: Giáo trình luật hình sự Việt Nam, tập 1, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2007.

8.   Viện Luật học: Những vấn đề lý luận cơ bản về tội phạm trong luật hình sự Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1986.

9.   Võ Khánh Vinh: Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần chung),
Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2005.